Choroba Hashimoto jest diagnozowana u coraz większej grupy osób. W Internecie krąży wiele mitów związanych z dietą oraz suplementacją w przypadku choroby Hashimoto. W tym artykule dowiesz się czym jest Hashimoto, jakie są przyczyny występowania tej choroby, jak wygląda leczenie i jakie są zalecenia żywieniowe oraz suplementacja.

Spis treści:

• Czym jest choroba Hashimoto
• Jakie są objawy Hashimoto?
• Jak wygląda leczenie choroby Hashimoto?
• Jakie czynniki wpływają na występowanie choroby Hashimoto?
• Czy Hashimoto może być przyczyną otyłości?
• Zalecenia żywieniowe w chorobie Hashimoto
• Spożycie białka w chorobie Hashimoto
• Spożycie węglowodanów w chorobie Hashimoto
• Spożycie tłuszczu w chorobie Hashimoto
• Jod w chorobie Hashimoto
• Selen w chorobie Hashimoto
• Inozytol w chorobie Hashimoto
• Znaczenie witaminy D w chorobie Hashimoto
• Czy można jeść produkty sojowe w chorobie Hashimoto?
• Czy dieta bezglutenowa i bez nabiału jest konieczna w chorobie Hashimoto?
• Podsumowanie zaleceń żywieniowych

Czym jest choroba Hashimoto?

Zapalenie tarczycy nazywane inaczej chorobą Hashimoto jest najczęstszą przyczyną niedoczynności tarczycy w krajach wysokorozwiniętych. Choroba Hashimoto może występować rodzinnie. Podobnie jak inne choroby tarczycy częściej dotyka kobiety niż mężczyzn. Ze względu na charakter choroby objawy choroby Hashimoto są zróżnicowane.

Jakie są objawy Hashimoto?

• Zmęczenie
• Bradykardia, podwyższone ciśnienie krwi.
• Suchość skóry
• Zaparcia
• Zwiększenie masy ciała
• Niedokrwistość 
• Zaburzenia płodności
• Pogorszenie kondycji włosów i paznokci
• Zaburzenia koncentracji, utrata pamięci, depresja
• Bóle stawów
• Obrzęki

Jak wygląda leczenie choroby Hashimoto?

Terapia pierwotnej i stałej niedoczynności tarczycy obserwowanej w Hashimoto polega na codziennym doustnym podawaniu syntetycznej lewo-tyroksyny przez całe życie, która jest podawana w dawkach 1,6–1,8 μg na kg ciała. Jest to zatem w większym stopniu leczenie objawowe, czyli takie, które dotyczy objawu, którym jest niedoczynność tarczycy, a nie patogenezy choroby Hashimoto (Caturegli, De Remigis, & Rose, 2014).

Leki najlepiej przyjmować wcześnie rano na czczo, aby uzyskać optymalne wchłanianie i nie należy przyjmować ich z suplementami żelaza, wapnia, wodorotlenkiem glinu czy inhibitorami pompy protonowej.

Jakie czynniki wpływają na występowanie choroby Hashimoto?

Patogeneza choroby Hashimoto ma charakter wieloogniskowy i składają się na nią zarówno czynniki genetyczne jak i środowiskowe. Wśród czynników środowiskowych możemy wymienić:

• Stres
• Niska masa urodzeniowa
• Nadmierna lub zbyt niska masa ciała
• Zbyt wysoka lub zbyt niska podaż jodu w diecie
• Niedobór Selenu
• Palenie tytoniu
• Stosowanie niektórych leków i leczenie radiojodem
• Przebyte infekcje
• Ciążę
• Alergie i nietolerancje pokarmowe

Wśród czynników ryzyka choroby Hashimoto możemy wymienić także występowanie innych chorób autoimmunologicznych. Zaburzenia autoimmunologiczne charakteryzują się złożoną interakcją między podatnością genetyczną, a czynnikami środowiskowymi, co powoduje utratę tolerancji immunologicznej na własne antygeny i rozwój chorób autoimmunologicznych.

Czy Hashimoto może być przyczyną otyłości?

Choroba Hashimoto może istotnie zwiększać ryzyko innych chorób. Choroba ta jest wymieniana jako jedna z najważniejszych endokrynnych przyczyn otyłości zarówno wśród dzieci jak i dorosłych. Osoby otyłe mają wyższy poziom TSH niż osoby których masa ciała mieści się w prawidłowym zakresie BMI, co wskazuje na to, że otyłość może być czynnikiem ryzyka rozwoju niedoczynności, jednak jednocześnie choroba Hashimoto i towarzysząca jej niedoczynność tarczycy bardzo często przyczyniają się do wzrostu masy ciała prowadząc w konsekwencji do nadwagi i otyłości. Wynika to z:

• Wpływu hormonów tarczycy na metabolizm węglowodanów i insulinooporność prowadząc do rozwoju zaburzeń gospodarki węglowodanowej

• Obniżonej przemiany materii – niedoczynność tarczycy może obniżyć spoczynkową przemianę materii nawet o 37%, co będzie prowadziło do przeszacowania całkowitej przemiany materii osoby chorej i prawdopodobnej nadwyżki energetycznej stosowanej przez niej diety

• Obniżenia poziomu aktywności fizycznej – zmęczenie i złe samopoczucie wynikające z niedoczynności tarczycy mogą prowadzić do obniżenia poziomu spontanicznej aktywności fizycznej i utrudnić osobie chorej podjęcie się aktywności treningowej, a także przyczyni się do szybszego jej zakończenia, co będzie składać się na obniżenie całkowitego zapotrzebowania energetycznego w ciągu dnia

Zalecenia żywieniowe w chorobie Hashimoto

Choroba Hashimoto jako niezależna jednostka chorobowa nie wymaga leczenia żywieniowego, choć na popularnych stronach internetowych można znaleźć zalecenia żywieniowe nie odnajdujące pokrycia w literaturze. Interwencje żywieniowe mają na celu uzupełnienie ewentualnych niedoborów żywieniowych oraz leczenie dietetyczne chorób współistniejących u osób zmagających się z chorobą Hashimoto. 

Zalecenia dietetyczne kierowane do chorych powinny być dostosowane do wieku, płci, wymiarów ciała, stanu fizjologicznego, aktywności fizycznej i stanu zdrowia, podobnie jak w przypadku osób zdrowych. Główną metodą leczenia niedoczynności tarczycy w chorobie Hashimoto jest suplementacja lewotyroksyny. Leczenie żywieniowe nie jest alternatywą dla farmakoterapii, ale metodą wspomagającą leczenie lewotyroksyną.  

Odpowiednio zbilansowana dieta powinna dostarczać wszystkich składników odżywczych niezbędnych do syntezy hormonów tarczycy, co w połączeniu z unikaniem składników mogących ten proces zaburzać może pozytywnie wpłynąć na stan zdrowia osoby zmagającej się z chorobą Hashimoto. Dieta wpływa na samopoczucie, pomaga zminimalizować niektóre objawy niedoczynności, a także zapobiega niedoborom żywieniowym. Odpowiednio dobrana dieta powinna uwzględniać stan zdrowia pacjenta i jego choroby współistniejące. Ze względu na często występującą nadmierną masę ciała u osób z niedoczynnością zalecana jest dieta odchudzająca.

Otyłość może być zarówno przyczyną jak i konsekwencją niedoczynności tarczycy, dlatego tak ważna jest kontrola masy ciała w tej jednostce chorobowej, a także wśród osób z genetycznymi predyspozycjami do choroby Hashimoto (Ratajczak, Moszak, & Grzymisławska, 2017). Obniżenie masy ciała u osób z podwyższonym poziomem TSH może przyczynić się do normalizacji poziomu hormonów tarczycy (Krekora-Wollny, 2010). 

Należy wystrzegać się nadmiernego obniżenia energetyczności diety i stosowania niskokalorycznych diet, gdyż zbyt niska podaż energii może negatywnie wpłynąć na pracę tarczycy i nasilić niedoczynność. 

Zalecenia dla osób z chorobą Hashimoto w dużym stopniu pokrywają się z zasadami racjonalnego żywienia dla ogółu populacji. Rekomendowane jest spożywanie 4-5 posiłków dziennie w równych odstępach czasowych w celu zachowania regularności i zmniejszenia ilości czynników stresogennych w ciągu dnia. Stres jest czynnikiem nasilającym objawy choroby Hashimoto, dlatego jednym z kluczowych elementów leczenia jest unikanie sytuacji i czynników stresujących, do których może należeć także pomijanie posiłków, uboga odżywczo dieta czy alkohol (Ratajczak, Moszak, & Grzymisławska, 2017). 

Spożycie białka w Hashimoto

Białko stanowi materiał budulcowy do produkcji hormonów, w tym także hormonów tarczycy. Ponadto ze względu na efekt termogeniczny pożywienia, który jest najwyższy w przypadku białek, zwiększona podaż tego składnika w diecie może przyczynić się do przyspieszenia metabolizmu oraz utraty masy ciała. Ciepłotwórcze działanie pożywienia polega na wytwarzaniu ciepła przez organizm w efekcie trawienia, wchłaniania i transportu składników odżywczych, co okresowo przekłada się na wzrost natężenia przemiany materii i wydatków energetycznych. 

W badaniach zwrócono uwagę, że odpowiednia podaż białka u osób z niedoczynnością może wpływać na zahamowanie wypadania włosów, które jest jednym z najczęstszych objawów niedoczynności. Wśród zalecanych źródeł białka wymienia się przede wszystkim chude mięso, ryby, nasiona roślin strączkowych oraz w mniejszym stopniu produkty mleczne i jaja (Ratajczak, Moszak, & Grzymisławska, 2017). 

Spożycie węglowodanów w Hashimoto

Ze względu na towarzyszące często niedoczynności tarczycy zaburzenia gospodarki węglowodanowej oraz nadmierną masę ciała zaleca się unikanie produktów węglowodanowych o wysokim indeksie glikemicznym. Produkty z pełnego ziarna, poza niskim indeksem glikemicznym, charakteryzują się także wysoką zawartością błonnika, witamin z grupy B oraz składników mineralnych tj. żelazo, magnez, cynk, miedź, potas i fosfor. 

Dieta ze zwiększoną podażą błonnika pokarmowego może zapobiegać zaparciom, regulować glikemię poposiłkową, regulować poziom cholesterolu we krwi, a także zwiększa uczucie sytości po posiłku. Należy jednak pamiętać, że podczas stosowania diety bogatej w błonnik zalecane jest zwiększenie spożycia płynów. Zbyt małe spożycie wody przy wysokiej podaży błonnika może wywołać odwrotny efekt i nasilić zaparcia. Poza zwiększeniem ilości błonnika i produktów pełnoziarnistych w diecie osób z chorobą Hashimoto zalecane jest unikanie cukrów prostych, przede wszystkim słodyczy. Należy pamiętać, że osoby z chorobą Hashimoto mają zwiększone ryzyko rozwinięcia cukrzycy i insulinooporności, co dodatkowo przemawia za rezygnacją z cukrów prostych i normalizacją masy ciała (Ratajczak, Moszak, & Grzymisławska, 2017) (Ciborowska & Rudnicka, 2007, strony 49-52) (Ciborowska & Rudnicka, 2007, strony 239-244). 

Spożycie tłuszczu w Hashimoto

Zarówno zbyt niskotłuszczowa jak i wysokotłuszczowa dieta nie jest wskazana, a zalecana ilość tego składnika w diecie wynosi 20-30% energii ogółem. Osoby z chorobą Hashimoto mają zwiększone ryzyko rozwoju chorób układu krążenia, przez co powinny unikać nadmiaru tłuszczów zwierzęcych w diecie i zastępować je źródłami roślinnymi bogatymi w jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe (Ratajczak, Moszak, & Grzymisławska, 2017) (Abbott, Sadowski, & Alt, 2019 ). 

Całkowita eliminacja tłuszczów z diety mogłaby skutkować niedoborem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, które powinniśmy dostarczać wraz z pokarmami: witaminy A, E, D i K. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach cenione są szczególnie przez ich pozytywny wpływ na stan skóry, włosów i paznokci. Niedobory tych witamin mogą nasilać wypadanie włosów i prowadzić do przesuszenia skóry, czyli nasilenia objawów z którymi zmagają się osoby z niedoczynnością. Witamina E, podobnie jak witamina A oraz C należą do antyoksydantów, czyli składników hamujących reakcje utleniania w organizmie i zmniejszających stan zapalny (Tuchendler & Zdrojewicz, 2017).  

Jod w chorobie Hashimoto

Niedobór jodu jest jednym z najważniejszych przyczyn niedoczynności tarczycy na świecie. W celu prewencji chorób tarczycy wprowadzono powszechne jodowanie soli kuchennej, co przyczyniło się do zmniejszenia ilości przypadków niedoczynności tarczycy wynikającej z niedoboru jodu. Jednocześnie  nadmierne spożycie jodu może przyczyniać się do rozwoju chorób tarczycy o podłożu autoimmunologicznym, w tym choroby Hashimoto. Zwiększenie częstotliwości chorób autoimmunologicznych gruczołu tarczowego w ostatnich latach może częściowo wynikać z wprowadzonych programów jodowania soli. Zgodnie z zaleceniami Instytutu Żywności i Żywienia z 2016 roku rekomendowane jest ograniczenie podaży soli kuchennej do ok. 5 g na dobę, podczas gdy średnie dzienne spożycie soli w Polsce wynosi 13, 5-14 g. 

Wśród źródeł jodu możemy wymienić także skorupiaki, mięczaki, ryby (w szczególności dorsze, halibuty i śledzie bałtyckie), a także mleko i jego przetwory oraz jaja. Nadmierne spożycie jodu nie jest jedynym czynnikiem mającym znaczenie w patogenezie choroby Hashimoto, jednak nie należy bagatelizować jego wpływu, szczególnie u osób mających genetyczne predyspozycje. Aby uniknąć zwiększonego ryzyka HT, istotne jest, aby upewnić się, że spożycie jodu mieści się w stosunkowo wąskim zakresie rekomendowanych poziomów (Hu & Rayman, 2017 ).

Selen w chorobie Hashimoto

Prawidłowe stężenie Selenu u pacjentów Hashimoto wpływa na zmniejszenie stanu zapalnego w organizmie oraz obniżenie stężenia przeciwciał Anty-TPO, nawet do poziomów prawidłowych dla osoby zdrowej. 

Suplementacja selenem jest warta rozważenia u pacjentów z chorobą Hashimoto, szczególnie z wysokim stężeniem przeciwciał Anty-TPO, a także u tych, których dieta jest uboga w selen. Powinna być przeprowadzana pod okiem lekarza oraz po przeprowadzeniu badań stężenia selenu we krwi oraz szczegółowego wywiadu zdrowotnego (Zagrodzki & Kryczyk, 2014) (Nacamulli, i inni, 2010). 

Inozytol w chorobie Hashimoto

Suplementacja myo-inozytolu może pozytywnie wpłynąć na poprawę wrażliwości na TSH tym samym prowadząc do zmniejszenia jego poziomu w organizmie docelowo prowadząc nawet do prawidłowego stanu. Poza niedoczynnością tarczycy inozytol znajduje swoje zastosowanie w insulinooporności oraz zespole policystycznych jajników (PCOS) (Nordio & Basciani, 2017) (Bizzarri & Carlomagno, 2014). 

Badania wykazują, że podanie myo-inozytolu może nie tylko obniżać poziom TSH u osób z niedoczynnością tarczycy, ale także zwiększać stężenie TSH u osób, u których jest ono zbyt niskie. Oznacza to, że myo-inozytol wykazuje działanie regulujące. 

Badanie z 2017 roku wykazało, że 6-miesięczna suplementacja myo-inozytolu i selenu doprowadziła do obniżenia stężenia TSH u pacjentów z chorobą Hashimoto. Jednocześnie nie zaobserwowano negatywnego wpływu na produkcję hormonów tarczycy, których poziom po 6-miesięcznej terapii wzrósł (Nordio & Basciani, 2017). 

Znaczenie witaminy D w chorobie Hashimoto

Wskazano korelację między niedoborem witaminy D a autoimmunizacją tarczycy. Co więcej, suplementacja witaminą D może przyczynić się do obniżenia poziomu przeciwciał ATPO wśród pacjentów z chorobą Hashimoto i niedoborem witaminy D. U osób z chorobą Hashimoto, podobnie jak u reszty populacji zalecana jest suplementacja witaminą D w ilości ok 2000 j na dobę w okresie jesienno-zimowym, a w okresie letnim ekspozycja na światło słoneczne (Liontiris & Mazokopakis, 2017). 

Czy można jeść produkty sojowe w chorobie Hashimoto?

Soja należy do produktów zawierających goitrogeny, czyli substancje wolotwórcze. Ich działanie polega na wiązaniu się z jodem, co upośledza wbudowywanie go do cząsteczek hormonów tarczycy. Wysokie spożycie soi i innych produktów zawierających goitrogeny upośledza wchłanianie jodu i może prowadzić do zwiększenia stężenia TSH i powstania wola w przebiegu niedoczynności tarczycy. 

U osób u których występuje niskie stężenie jodu zalecane jest ograniczenie spożycia produktów zawierających substancje wolotwórcze takie jak: soja, brukselka, kapusta, rzepa, kalafior, truskawki, gruszki, proso, szpinak, gorczyca, orzeszki ziemne, zielona herbata. Zalecana jest też odpowiednia obróbka termiczna powyższych produktów, np. gotowanie w dużej ilości wody w garnku bez przykrycia, co może zmniejszyć ilość związków wolotwórczych nawet o 30% (Ratajczak, Moszak, & Grzymisławska, 2017).

Całkowita eliminacja produktów wolotwórczych z diety nie jest konieczna, gdyż dostarczają one wielu cennych składników, a skomponowanie zbilansowanej diety z wykorzystaniem powyższych produktów w racjonalnej ilości jest możliwe i może pozytywnie wpłynąć na zdrowie osoby z chorobą Hashimoto. Warto zwrócić uwagę, że osoby stosujące dietę wegańską mają prawie 2-krotnie wyższe stężenie tiocyjanian (należących do goitrogenów) w moczu niż osoby na diecie wegetariańskiej, co sugeruje, że dieta wegańska obfitująca w produkty bogate w substancje wolotwórcze może nie być zdrowym rozwiązaniem dla osoby z chorobą Hashimoto (Ratajczak, Moszak, & Grzymisławska, 2017) (Zakrzewska, Zegan, & Michota-Katulska, 2015). 

Soja jest także kontrowersyjnym produktem w diecie osób przyjmujących lewotyroksyne. Badania wskazują, że spożycie soi może upośledzać wchłanianie leków stosowanych w niedoczynności tarczycy. Co ciekawe, za przyczynę tego stanu rzeczy odpowiada najprawdopodobniej białko sojowe, a nie izoflawony, którym przypisuje się większość niekorzystnych dla zdrowia działań produktów sojowych. Ze względu na to, że maksymalne stężenie lewotyroksyny we krwi występuje po ok. 3 godzinach zalecane jest zachowanie odstępu ok. 4 godzin między przyjęciem dawki leku, a spożyciem produktów zawierających białko soi (Persiani, i inni, 2015) (Colucci, Yue, Ducharme, & Benvenga, 2013). 

Czy dieta bezglutenowa i bez nabiału jest konieczna w chorobie Hashimoto?

Wprowadzenie diety bezglutenowej oraz bez nabiału u osób z chorobą Hashimoto jest zasadne jedynie w przypadku osób, które jednocześnie zmagają się z chorobami uniemożliwiającymi spożywanie wspomnianych produktów, np. celiakia, nietolerancja laktozy, alergia na białka mleka. Mimo to diety bezglutenowe i beznabiałowe nie tracą na popularności wśród osób zmagających się z autoimmunologicznym zapaleniem tarczycy. Według badania z 2018 roku dietę bezglutenową stosowało 15% badanych z chorobami tarczycy, a 18% badanych eliminowało nabiał ze swojej diety. 

Podsumowanie zaleceń żywieniowych

• Zalecenia dietetyczne powinny być dostosowane do wieku, płci, wymiarów ciała, stanu fizjologicznego, aktywności fizycznej i stanu zdrowia. 
• Główną metodą leczenia niedoczynności tarczycy w chorobie Hashimoto jest suplementacja lewotyroksyny. Leczenie żywieniowe nie jest alternatywą dla farmakoterapii, ale metodą wspomagającą leczenie lewotyroksyną.
• W przypadku nadwagi oraz otyłości konieczne jest zastosowanie diety redukcyjnej, żeby osiągnąć prawidłową masę ciała.
• Nie należy stosować diety, która jest bardzo restrykcyjna i ma zbyt niską podaż energii.
• Należy jeść odpowiednią ilość pełnowartościowego białka.
• Warto sięgać po źródła węglowodanów o niskim indeksie glikemicznym i ograniczyć spożycie cukru. Należy sięgać po produkty pełnoziarniste, kasze, warzywa i nasiona roślin strączkowych.
• Trzeba pamiętać o spożyciu produktów bogatych w błonnik, a przy tym dbać o dużą ilość wypijanej wody.
• Zalecana podaż tłuszczu w diecie to 20-30% spożywanej energii. Warto ograniczyć kwasy tłuszczowe nasycone i zwiększyć ilość kwasów tłuszczowych nienasyconych.
• Należy zwrócić uwagę na podaż jodu. Rekomendowane jest ograniczenie spożycia soli kuchennej do ok. 5 g na dobę.
• Po konsultacji z lekarzem warto rozważyć suplementację witaminą D, Selenem oraz Inozytolem.
• Zalecane jest zachowanie odstępu ok. 4 godzin między przyjęciem dawki leku, a spożyciem produktów zawierających białko soi.
• Całkowita eliminacja produktów wolotwórczych z diety nie jest konieczna.
• Dieta bezglutenowa i bez nabiału jest konieczna tylko u osób z celiakią, nietolerancją laktozy i alergią na białka mleka.

Źródła na podstawie których powstał ten artykuł:

1. Abbott, R., Sadowski, A., & Alt, A. (2019 ). Efficacy of the Autoimmune Protocol Diet as Part of a Multi-disciplinary, Supported Lifestyle Intervention for Hashimoto’s Thyroiditis,. Cureus , 11(4): e4556.
2. Bassett, J., & Wiliams, G. (2016). Role of Thyroid Hormones in Skeletal Development and Bone Maintenance. Endocrine Reviews , 37(2):135–187.
3. Bibbo, S., Pes, G., Usai-Satta, P., Salis, R., Soro, S., Colosso, B., i inni. (2017 ). Chronic autoimmune disorders are increased in coeliac disease. Medicine (Baltimore) , 96(47): e8562.
4. Bizzarri, M., & Carlomagno, G. (2014). Inositol: history of an effective therapy for polycystic ovary syndrome. . European Review for Medical and Pharmacological Sciences. , 18(13):1896–1903.
5. Budlewski, T., & Franek, E. (2009). Diagnostyka obrazowa chorób tarczycy. Choroby Serca i Naczyń , 6 (1), 37–41.
6. Carbotta, G., Tartaglia, F., Giuliani, A., Carbotta, S., Tromba, L., Jacomelli, I., i inni. (2017). Cardiovascular risk in chronic autoimmune thyroiditis and subclinical hypothyroidism patients. A cluster analysis. International Journal of Cardiology , 115-119.
7. Caturegli, P., De Remigis, A., & Rose, N. (2014). Hashimoto thyroiditis: Clinical and diagnostic criteria,. Autoimmunity Reviews , 13: 391–397.
8. Ciborowska, H., & Rudnicka, A. (2007). Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL
9. Colucci, P., Yue, C., Ducharme, M., & Benvenga, S. (2013). A review of the pharmacokinetics of levothyroxine for the treatment of hypothyroidism. European Endocrinology. , 9(1):40-47.
10. Cooper, D., & Biondi, B. (2012). Subclinical thyroid disease,. Lancet , 379: 1142–54.
11. Duntas, L. (2015). The Role of Iodine and Selenium in Autoimmune Thyroiditis. Hormone and Metabolic Research , 47(10): 721-726.
12. EFSA. (2014). Scientific Opinion on Dietary Reference Values for selenium,. EFSA Journal , 12(10):3846.
13. Elenkov, I., & Chrousos, G. (2002). Stress hormones, proinflammatory and antiinflammatory cytokines, and autoimmunity. Ann N Y Acad Sci , 966: 290-303. 61.
14. Erdal, M., Sahin, M., Hasimi, A., Uckaya, G., Kutlu, M., & Saglam, K. (2008). Trace element levels in Hashimoto thyroiditis patients with subclinical hypothyroidism. Biol. Trace Elem. Res. , 123: 1-7.
15. Gawęcki, J. (2012). Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Warszawa: PWN.
16. Gier, D., & Ostrowska, L. (2019). Choroba Hashimoto a otyłość. Forum Zaburzeń Metabolicznych , 10 (1): 10–15.
17. Hu, S., & Rayman, M. (2017 ). Multiple nutritional factors and the risk of Hashimoto’s Thyroiditis. Thyroid , 27(5):597-610.
18. Instytut Żywności i Żywienia. (brak daty). Sól, żywienie a zdrowie. Pobrano 05 20, 2020 z lokalizacji http://www.izz.waw.pl/zasady-prawidowego-ywienia?id=223.
19. Janczy, A., & Małgorzewicz, S. (2015 ). Skutecznośc diety redukcyjnej u pacjentek z Hashimoto. Forum Zaburzeń Metabolicznych , 6(3): 112–117.
20. Jarosz, M. (2017). Normy żywienia dla populacji Polski. Instytut Żywności i Żywienia
21. Kahaly, G., Frommer, L., & Schuppan, D. (2018). Celiac disease and endocrine autoimmunity – the genetic link. Autoimmunity Reviews , 17(12):1169-1175.
22. Kim, H., Park, H., Byun, D., Suh, K., Yoo, M. H., Min, Y.-K., i inni. (2018). Iodine intake as a risk factor for BRAF mutations in papillary thyroid cancer patients from an iodine-replete area. European Journal of Nutrition , 57,: 809–815.
23. Kivity, S., Agmon-Levin, N., & Zisappl, M. (2011). Vitamin D and autoimmune thyroid diseases. Cellular & Molecular Immunology , 8, 243–247.
24. Kocbuch, K., Grdeń, M., & Wolska-Adamczyk, A. (2017). Autoimmunologiczne zapalenie tarczycy typy Hashimoto. W M. Podgórska, & W.-A. A., Wieloaspektowość pracy kosmetologa (strony 116-127). Gdańsk-Warszawa.
25. Krekora-Wollny, K. (2010). Niedoczynność tarczycy a otyłość. Forum Zaburzeń Metabolicznych , 1: 63-65.
26. Lewiński, A., Hilczer, M., & Smyczyńska, J. (2002). Nadczynność i niedoczynność tarczycy – przyczyny, rozpoznawanie i leczenie. Przew Lek , 5, 10, 52-62.
27. Liontiris, M., & Mazokopakis, E. (2017). A concise review of Hashimoto thyroiditis (HT) and the importance of iodine, selenium, vitamin D and gluten on the autoimmunity and dietary management of HT patients.Points that need more investigation. Hell J Nucl Med , 20(1): 51-56.
28. Lubin, J., Adams, M., Shore, R., Holmberg, E., Schneider, A., Hawkins, M., i inni. (2017). Thyroid Cancer Following Childhood Low-Dose Radiation Exposure: A Pooled Analysis of Nine Cohorts. J Clin Endocrinol Metab , 102(7):2575–2583.
29. Mikoś, H. (2013). Czynniki prozapalne, proapoptotyczne i antyapoptotyczne w patogenezie autoimmunologicznej choroby tarczycy. Rozprawa doktorska .
30. Mincer, D., & Jialal, I. (2020). Hashimoto Thyroiditis. StatPearls Publishing LLC .
31. Nacamulli, D., Mian, C., Petricca, D., Lazzarotto, F., Barollo, S., Pozza, D., i inni. (2010). Influence of physiological dietary selenium supplementation on the natural course of autoimmune thyroiditis. Clin. Endocrinol. , 73: 535-539.
32. Nordio, M., & Basciani, S. (2017). Treatment with Myo-Inositol and Selenium Ensures Euthyroidism in Patients with Autoimmune Thyroiditis. Int J Endocrinol. , 2017: 2549491.
33. Nyirenda, M., Clark, D. N., Finlayson, A., Read, J., Elders, A., Bain, M., i inni. (2005). Thyroid Disease and Increased Cardiovascular Risk. THYROID , 15 (7), 718-724.
34. Prummel, M., Strieder, T., & Wiersinga, W. (2004). The environment and autoimmune thyroid diseases. European Journal of Endocrinology , 150: 605-618.
35. Ratajczak, A., Moszak, M., & Grzymisławska, M. (2017). Zalecenia żywieniowe w niedoczynności tarczycy i chorobie Hashimoto. Piel Zdr Publ , 7(4):305–311.
36. Ruhla, S., Wieckert, M., Arafat, A., Osterhoff, M., Isken, M., Spranger, J., i inni. (2010). A High Normal TSH Is Associated With the Metabolic Syndrome. Clin Endocrinol (Oxf) , 72(5):696-701.
37. Rusińska, A., Płudkowski, P., & Walczak, M. (2018). Zasady suplementacji i leczenia witaminą D – Nowelizacja 2018 r. Postępy Neonatologii , 24(1): 1-24.
38. Sinha, R., Singh, B., & Yen, P. (2018). Direct effects of thyroid hormones on hepatic lipid metabolism. Nature Reviews Endocrinology , 14: 259–269.
39. Socha, K., Dziemianowicz, M., Omeljaniuk, W., Soroczyńska, J., & Borawska, M. (2012). Nawyki żywieniowe a stężenie selenu w surowicy u pacjentów z chorobą Hashimoto. Probl Hig Epidemiol , 93(4): 824-827.
40. Socha, K., Dziemianowicz, M., Omeljaniuk, W., Soroczyńska, J., & Borawska, M. (2012). Nawyki żywieniowe a stężenie selenu w surowicy u pacjentów z chorobą Hashimoto. Probl Hig Epidemiol , 93(4): 824-827.
41. Tappy, L. (1996). Thermic effect of food and sympathetic nervous system activity in humans. Reproduction Nutrition Development , 36(4):391–7.
42. Tuchendler, P., & Zdrojewicz, Z. (2017). Dieta w chorobach tarczycy. Med Rodz , 20(4): 299-303.
43. Vanderpump, M. (2011). The epidemiology of thyroid disease. British Medical Bulletin , 99: 39–51.
44. Wolf, M. (1996). Body composition and energy expenditure in thyroidectomized patients during short-term hypothyroidism and thyrotropin-suppressive thyroxine therapy. European Journal of Endocrinology , 134: 168–173.
45. Wu, Q., Rayman, M., & Lv, H. (2015). Low Population Selenium Status Is Associated with Increased Prevalence of Thyroid Disease. J Clin Endocrinol Metab , 100(11): 4037-4047.
46. Yeshayahu, Y., Frizinsky, S., Somech, R., & Dubnov-Raz, G. (2015). Severe prolonged hypothyroidism. Global Pediatric Health , 2: 2333794X15574679.
47. Zagrodzki, P., & Kryczyk, J. (2014). Znaczenie selenu w leczeniu choroby Hashimoto. Postepy Hig Med Dosw (online) , 68: 1129-1137.
48. Zakrzewska, E., Zegan, M., & Michota-Katulska, E. (2015). Zalecenia dietetyczne w niedoczynności tarczycy przy współwystępowaniu choroby Hashimoto. Bromat. Chem. Toksykol. , 117 – 127.